Początki życia na ziemi Wierzchosławic
Najstarsze odkryte ślady życia ludzi na Ziemi Wierzchosławickiej pochodzą z epoki brązu (1700 – 700 r. p.n.e.). Zachowane pierwsze źródła pisane z lat 1123 – 1125 poświadczają istnienie kilku osad, które zapewne były tutaj wcześniej. Osiedlaniu się gromad ludzkich sprzyjała obecność rzeki, lasów, urodzajne gleby położone na szerokiej terasie równinnej. Korzystne były warunki klimatyczne, co przejawiało się m.in. wpływem ciepłych mas powietrza w okresie wiosenno – letnim przemieszczających się Doliną Dunajca z południa w kierunku północnym.
Ziemie te należały w wiekach IX – X do plemiennego terytorium Wiślan, by wejść następnie w skład państwa Mieszka I. W XI wieku osady tutejsze powiązane były z kasztelanią wojnicką. W następnych wiekach Wojnicz stanowił najważniejszy dla okolicznych mieszkańców ośrodek grodowy, konkurujący pod tym względem z Radłowem a później z Tarnowem.
Średniowiecze
W XII wieku Wierzchosławice pełniły już na pewno najważniejszą rolę w stosunku do sąsiednich wsi. Swoją nazwę zawdzięczały Wierzchosławowi, żyjącemu wówczas właścicielowi – rycerzowi i możnemu panu z rodu Sulimów, który to ród posiadał w czasach Średniowiecza wielkie znaczenie w Małopolsce. Od połowy XIII wieku były siedzibą parafii. Z roku 1326 pochodzą najstarsze zachowane rachunki świętopietrza, wyliczone na 5 skojcy, czyli dziesięć groszy srebrnych, co świadczyło o dobrym uposażeniu plebana. Na wieki XIII i XIV przypada rozwój kolonizacji na prawie niemieckim, czyli czynszowym. Pisemne poświadczenia okolicznych wsi datują się na wiek XIV, a w przypadku Bogumiłowic – siedziby rodu Półkoziców na rok1241. Dokumenty te świadczą o związku własnościowym osad ze starymi rodami rycerskimi Awdańców, Gierałtów, Gryfów, Janinów.
Rozwój społeczno – gospodarczy omawianych terenów pozostawał w związku z korzystnym położeniem przy drodze prowadzącej z Krakowa przez Tarnów, Przemyśl i Lwów na wschód do Rusi i południe na Węgry. Dolina Dunajca była ważnym szlakiem handlowym i komunikacyjnym. Rzeka spławiała drewno z lasów wierzchosławickich, dostarczała żwirów do budowy dróg i budynków. Równocześnie ustawicznie zagrażała powodzią, zmieniała koryto, skutecznie oddzielała Wierzchosławice od Tarnowa.
Wiek XVI zaznaczył się na ziemi wierzchosławickiej – podobnie jak na pozostałych ziemiach Rzeczypospolitej – powstaniem folwarków szlacheckich. Wytwarzały one zboże i inne produkty rolne na potrzeby opłacalnego handlu z Europą Zachodnią. Wtedy też wśród właścicieli i dzierżawców pojawili się Leliwici Tarnowscy (k. XV w.), Ostrogscy, Jan Zamojski, biskup krakowski Piotr Gembicki, Sanguszkowie. W Wierzchosławicach oraz okolicznych wsiach budowano dwory (a nawet zamki obronne) i zabudowania folwarczne z całą infrastrukturą spichrzów, stodół, wozowni. Pracowała w nich służba folwarczna oraz pańszczyźniani chłopi.
Przy kościele parafialnym w Wierzchosławicach działał co najmniej od XV w. szpital dla ubogich, który przetrwał do1870 r. Istniała też szkoła parafialna, która synów chłopskich uczyła czytania, pisania i śpiewów kościelnych.
Od połowy XVII wieku zaznaczały się w ewolucji wsi czynniki miastotwórcze: stały rozwój rzemiosła (szczególnie tkactwa), sobotnie targi na placu kościelnym, rozbudowa przetwórstwa zbożowego (młynarstwo, browarnictwo, gorzelnictwo). W XVIII wieku Wierzchosławice były bliskie uzyskania praw miejskich, do czego nie doszło m.in. ze względu na niewielką odległość Tarnowa i Wojnicza oraz brak zainteresowania taką perspektywą ze strony właścicieli hrabstwa – rodu Sanguszków.
od 1772 do 1920
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Wierzchosławice stały się częścią Królestwa Galicji i Lodomerii należącego do Austrii i weszły w skład cyrkułu tarnowskiego. Wieś liczyła wtedy 177 domów i 975 mieszkańców.
W roku 1818 zakończono budowę istniejącego obecnie murowanego kościoła, konsekrowanego na Wielkanoc 1825r. przez biskupa tarnowskiego Tomasza Zieglera. Z pierwszej połowy XIX w. pochodzą dokładniejsze informacje o nawiedzających „od zawsze” ludność tutejszą plagach, do których należały pożary, powodzie i epidemie. W latach 1813 i 1844 woda sięgała kościoła. W 1849 r. zmarło na cholerę wielu mieszkańców, wśród nich proboszcz Wawrzyniec Bielański.
Rabacja galicyjska, która odcisnęła w cyrkule tarnowskim tragiczne piętno w lutym 1846 r., szczęśliwie ominęła Wierzchosławice. Szlacheckie powstanie narodowe, którego celów chłopi zupełnie nie rozumieli szybko upadło utopione we krwi. Dwa lata później patent cesarski ogłosił zniesienie poddaństwa i pańszczyzny, co wpłynęło na przyspieszenie „dojrzewania” świadomości społecznej i narodowej mas chłopskich oraz kształtowanie się struktury społeczności wiejskiej: zamożnych zagrodników, uboższych chałupników i bezrolnych komorników.
W roku 1851 rozpoczęła się budowa kolei żelaznej. Drewniany a później stalowy most (1864) połączył brzegi Dunajca. Przy budowie pracowało wielu wierzchosławickich chłopów. W latach 50-ych książę Władysław Sanguszko sfinansował wzniesienie na miejscu starej karczmy przy kościele szkoły trywialnej.
Utworzenie w r. 1866 samorządu gminnego i powiatowego, co związane było z przyznaniem przez cesarza autonomii dla Galicji, przyczyniło się do aktywizacji publicznej mieszkańców. Z inicjatywy światłych gospodarzy powstało kółko rolnicze, gminna kasa pożyczkowa (1909), Ochotnicza Straż Pożarna (1910), spółka mleczarska (1913), młyn (1914). Okres ten cechował rozwój szkolnictwa i czytelnictwa ludowego, wzrost zainteresowania wyborami do organów samorządu ( radnych gmin i powiatów, wójtów), Sejmu Krajowego we Lwowie i Rady Państwa w Wiedniu. Ożywienie polityczne po utworzeniu w Rzeszowie w 1885 r. Stronnictwa Ludowego przyniosło dalszy wzrost świadomości społecznej i narodowej chłopów. 8 grudnia 1911 r. odsłonięto uroczyście w Wierzchosławicach obok kościoła pomnik grunwaldzki, wykonany z inicjatywy Wincentego Witosa za pieniądze zebrane wśród mieszkańców. Osobny rozdział dotyczyć powinien postaci i działalności „wójta z Wierzchosławic”, samouka, który szacunek i godności zyskał dzięki wrodzonym talentom i ciężkiej pracy. Swoje życie opisał Wincenty Witos w pamiętnikach, jego dokonania w dziedzinie politycznej są powszechnie znane. Późniejszy trzykrotny premier odrodzonej Rzeczypospolitej swoją aktywność publiczną rozpoczął w 1893 r. jako korespondent „Przyjaciela Ludu”. Wybierany przez chłopów do rady gminy i powiatu (1901), Sejmu Krajowego (1909) i Rady Państwa (1911) pozostawał dla mieszkańców przede wszystkim wójtem (od 1907 r.). Jego szczery patriotyzm, umiłowanie ziemi rodzinnej, prostota i zmysł praktyczny zjednywały mu sympatię nie tylko przedstawicieli stanu włościańskiego, pozwalały skutecznie organizować i przeprowadzać sprawy publiczne.
Pierwsza wojna światowa nie ominęła Wierzchosławic. Działania wojenne lat 1914 – 15 spowodowały śmierć wielu mieszkańców, liczne zniszczenia budynków i zasiewów, rekwizycje zbiorów. Żaden smutek nie mógł przesłonić rodzącej się w 1918 r. niepodległej państwowości. Odbudowywano domostwa, zagrody i obejścia, zbiorowym wysiłkiem przywrócono wygląd zniszczonego pociskami artyleryjskimi kościoła. Stawała się Polska. Społeczeństwo ziemi wierzchosławickiej wchodziło w jej historię jako świadoma część narodu, czego dowód dało ochotniczym zaciągiem do wojska w obronie Ojczyzny zagrożonej najazdem bolszewickim 1920 r.
od 1921 do 1945
Okres międzywojenny obfitował tutaj w wiele znaczących wydarzeń. Wieś wyrosła na stolicę ruchu ludowego dopominającego się bezskutecznie o reformę rolną, złagodzenie biedy i głodu ziemi. Przejawem tej walki były wiece i strajki chłopskie. 15 sierpnia 1925 r. odbyły się dożynki z udziałem Władysława Reymonta. Dokładnie 11 lat później podczas Święta Czynu Chłopskiego doszło w Wierzchosławicach do starć zbrojnych z policją, padli zabici i ranni. Wincenty Witos przebywał już wtedy na przymusowej emigracji, skąd powrócił na ojcowiznę w przededniu wojny. Z wydarzeń lat 30-ych należy odnotować tragiczną powódź, jaka nawiedziła okolice 17 lipca 1934 r.
Najazd hitlerowski i ponad pięcioletnia okupacja położyły się cieniem na życiu mieszkańców. Zapisały osobną kartę historii znaczoną wywózkami na roboty, terrorem, wymordowaniem tutejszych rodzin żydowskich, eksploatacją gospodarczą. Prowadzona była walka podziemna w szeregach Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich (m.in. sabotaż na linii kolejowej). Wielu mieszkańców walczyło w szeregach Wojska Polskiego na Zachodzie i Wschodzie. Symbolem ich losów i walki jest postać „cichociemnego” kpt. Adama Boryczki – „Brony”. W okresie wojny i okupacji życie utraciły 1074 osoby, blisko 20% mieszkańców gminy. 31 października1945 r. umarł w wieku 71 lat Wincenty Witos. Jego pogrzeb przerodził się w wielką manifestację patriotyczną i ludową. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w rodzinnych Wierzchosławicach. Każdego roku odbywają się tutaj w rocznicę jego śmierci Zaduszki Witosowe.
od 1946 do dziś
Na powojennych dziejach Wierzchosławic odcisnęły się przeobrażenia ustrojowe i gospodarcze nowej władzy komunistycznej. Likwidacji, upaństwowieniu i częściowej parcelacji uległy majątki ziemskie, często z pogwałceniem prawa i podstawowych zasad ekonomii. Intensywne uprzemysłowienie forsowane przez władzę wpłynęło na zmianę struktury zawodowej ludności. Coraz większa jej część podejmowała pracę w pobliskim Tarnowie, szczególnie w mościckich Zakładach Azotowych. Upowszechniał się model dwuzawodowości, w którym dochody uzyskiwane z rolnictwa nie stanowiły już głównego źródła utrzymania.
Okres powojenny to prześladowania dawnych działaczy ludowych i tworzenie przez władzę monopolu na aktywność społeczną. To także czas entuzjazmu i odbudowy. Jego przykładem była realizacja przedwojennego jeszcze projektu budowy Uniwersytetu Ludowego. 2 listopada 1946 r. poświecono kamień węgielny i wmurowano akt erekcyjny. Budowano go ze składek całego społeczeństwa. Uniwersytet prowadził pod patronatem Związku Młodzieży Wiejskiej szeroką działalność kulturalną i oświatową. Tutaj wykuwał swoje sukcesy Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy”.
Pomimo ograniczeń ustrojowych powojenne przeobrażenia cywilizacyjne wsi i gminy były ogromne. Powstały m.in. zakłady eksploatacji kruszywa, „Strunobetony”, spółdzielnie produkcyjne, elektryfikowano wsie, utwardzano drogi. Nastąpił rozwój szkolnictwa i opieki lekarskiej. Podnosił się poziom materialny ludności. Prom przewożący przez Dunajec mieszkańców do Tarnowa został zastąpiony na początku lat 70–ych mostem drogowym. Pracowitość, inicjatywa i upór mieszkańców Ziemi Wierzchosławickiej zyskały sprzymierzeńca po 1989 r. Demokratyczne i rynkowe przeobrażenia oraz samorządność nadały rozwojowi wsi i gminy nowe perspektywy. Zbudowano sieć telefoniczną, gazową oraz wodociąg, zakładana jest kanalizacja. Zmieniają się aspiracje młodzieży, która chętnie wraca po studiach w rodzinne strony. Ludzie nie wyjeżdżają już za chlebem, bardziej by podnieść standard życia. W przydomowych ogródkach spotkać można coraz częściej ozdobne iglaki posadzone na równo wystrzyżonych trawnikach. W niedalekiej przyszłości gminę przetnie wstęga autostrady. Ale bociany przylatują niezmiennie jak przed wiekami – wiosną. I dopóki to się nie zmieni, mieszkańcy tej ziemi będą zawsze u siebie.
W opracowaniu wykorzystano monografię: „Wierzchosławice. Dzieje wsi i gminy” pod redakcją F. Kiryka i Z. Ruty, wydaną w 1994 r. w Krakowie przez wydawnictwo i drukarnię „Secesja”.
Opracowane opisy historyczne Gminy Wierzchosławice
Opublikowano: 27 września 2022
W niedzielę w Mikołajowicach odbył się doroczny Apel Poległych przy Pomniku Poległych Parafian Mikołajowic i Sieciechowic. Tradycyjnie uroczystości rozpoczęły się od uroczystej Mszy św. sprawowanej w intencji Ojczyzny i poległych. Po zakończeniu Eucharystii – poczty sztandarowe, pododdział uczniów z klasy mundurowej szkoły w Wojniczu oraz uczestnicy uroczystości ustawili się na wprost pomnika Poległych Parafian Mikołajowic …
Opublikowano: 17 sierpnia 2022
W dniu 13 sierpnia 2022 r. w Gminnej Bibliotece Publicznej w Wierzchosławicach odbyła się promocja komiksu ”Wincenty Witos premier rządu 1920″. Komiks powstał z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Wincentego Witosa oraz Stowarzyszenia Inicjatywy Społeczne. Wydawcą dzieła jest Instytut Pamięci Narodowej. Komiks opowiada o Wincentym Witosie, premierze rządu polskiego w okresie wojny polsko-bolszewickiej i decydującej o jej …
Opublikowano: 5 maja 2021
UNIWERSYTET, KTÓREGO NIE BYŁO Zarząd Uniwersytetu Ludowego powołany podczas strajku okupacyjnego w 1989 roku funkcjonował do 1992 roku. 17 grudnia 1992 r. ZK ZMW w Warszawie dokonał zmiany statutu UL. Zmiana ta polegała m.in. na likwidacji jego Zarządu, na którego miejsce powołano Radę Programową w nowym składzie osobowym. Decyzja ta spowodowała liczne komentarze w regionalnej …
Opublikowano: 1 kwietnia 2021
Mimo likwidacji dawnego Uniwersytetu Ludowego, wciąż trwały prace budowlane nad nowym gmachem. Pod koniec 1952 roku przystąpiono do ostatniej fazy budowy. Budynek w stanie surowym był gotów do użytku, wciąż jednak brakowało wielu elementów wykończeniowych. Pierwszym administratorem Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach tuż po jego wybudowaniu został Wydział Rolnictwa Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. W wyniku kolektywizacji …
Opublikowano: 12 marca 2021
Wszystko uległo zmianie wraz ze śmiercią Wincentego Witosa 31 października 1945 roku. Już w listopadzie grupa krakowskich działaczy ludowych na czele z bliskim współpracownikiem W. Witosa Stanisławem Mierzwą aktywnie włączyła się w organizację form uczczenia pamięci po swoim dawnym mistrzu. Absolwenci pierwszego kursu Uniwersytetu Ludowego w Wierzchosławicach. Z jej inicjatywy jeszcze …
Opublikowano: 2 marca 2021
Uniwersytet Ludowy to prawdziwa perełka Ziemi Wierzchosławickiej. Historia powstania tej wspaniałej budowli nierozerwalnie złączona jest z historią wielu pokoleń działaczy ludowych i zwykłych mieszkańców gminy, którzy w czynie społecznym doprowadzili do jego powstania. Działalność uniwersytetów ludowych na ziemiach polskich ma stosunkowo młodą historię. Pierwsze tego typu placówki zaczęły formować się w naszym kraju dopiero w …
Opublikowano: 3 października 2020
Rok 1962 był dla ZPiT „Swojacy” czasem obfitujący w specjalne wydarzenia. Dnia 9 września 1962 roku ZPiT ‘Swojacy” po raz pierwszy wziął udział w Centralnych Uroczystościach Dożynkowych w Warszawie1. Dożynki zorganizowane na stadionie dziesięciolecia w Warszawie, przy udziale 80 tysięcznej widowni, stanowiły doskonałą formę promocji zespołu2. Z czasem „Swojacy” stali się stałymi uczestnikami warszawskich dożynek. …
Opublikowano: 25 września 2020
Napisano sześć prac magisterskich na ich temat. W swoim repertuarze prezentują stroje, muzykę i folklor regionów: krakowskiego, rzeszowskiego, lubelskiego oraz tańce narodowe. W ciągu 75 letniej działalności zdobyli uznanie w kraju i zagranicą ciesząc się wysoką renomą i powszechną sympatią. Początki Zespołu Pieśni i Tańca „Swojacy” z Wierzchosławic wywodzą się, jak twierdzi Jan Malec z …
Opublikowano: 17 lipca 2020
Na zebraniu przedstawicieli partyjnych 10 sierpnia 1949 r., z udziałem instruktora z KP PZPR, członkowie SL próbowali odsunąć od Wierzchosławic groźbę utworzenia spółdzielni. Argumentując, że najpierw należałoby zacząć od wsi z gruntami lepszej klasy, że dobrym terenem pod spółdzielnię są grunty należące do nadleśnictwa. Kiedy jednak zaproponowano założenie komitetu organizacyjnego spółdzielni, sala opustoszała. Za początkowe …
Opublikowano: 3 lipca 2020
Po II wojnie światowej w społeczeństwie polskim jedną z największych emocji budziła, obok reformy rolnej, kwestia kolektywizacji. Organem koordynującym ten proces stało się powołane na konferencji w Szklarskiej Porębie (22-27 XI 1947 r.) Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych tzw. Kominform. Celem Kominformu było upodobnienie wszystkich państw demokracji ludowej do ZSRR przez wprowadzenie stalinowskiego modelu …
Opublikowano: 25 czerwca 2020
W Wierzchosławicach, jak i całej Galicji w tym czasie popularną formą zmiany sytuacji materialnej była emigracja zarobkowa. Szczególnie na przełomie wieków stała się ważnym elementem życia społeczno-gospodarczego Galicji. Wpływało na nią przede wszystkim niesłychane ubóstwo, niedobór podstawowych środków do życia, problemy z uzyskaniem zatrudnienia i brak perspektyw na przyszłość. Część gospodarstw była ponadto zadłużona. Chłopi …
Opublikowano: 19 czerwca 2020
O życiu i działalności Wincentego Witosa napisano już wiele, wciąż jednak dość mało uwagi poświęca się aktywnej pracy Witosa na rzecz rodzinnej wsi Wierzchosławice. Środowisko społeczne Wierzchosławic w którym działał aktywnie przez ponad 30 lat swojego życia ukształtowało w nim pewne nadzwyczajne cechy osobowości, dzięki którym w późniejszych latach dał się poznać jako wybitny polityk, …
Opublikowano: 12 czerwca 2020
Herb, flaga i pieczęć to najważniejsze, a zarazem najbardziej zaszczytne symbole terytorialnej wspólnoty i ważne znaki jej tożsamości. Herb jest dziedzictwem historii i częścią współczesnej heraldyki samorządowej. Tradycja posługiwania się herbem oraz pieczęcią sięga w Polsce czasów średniowiecza. Mając na względzie powyższe wartości Rada Gminy Wierzchosławice na swym posiedzeniu w dniu 26 maja 2000 r. …
Opublikowano: 4 czerwca 2020
Pług pochodzący z gospodarstwa Wincentego Witosa ma swoją historię związaną z wydarzeniami wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Witos napisał w swoich wspomnieniach, że kiedy bolszewicy stanęli pod Warszawą, do jego rodzinnej wioski przyjechał autem specjalny kurier – oficer Józefa Piłsudskiego i wręczył mu list z poleceniem natychmiastowego przyjazdu do Warszawy. Zastał go w polu. Witos poszedł tam, jak …
Opublikowano: 28 maja 2020
W 1975 roku wyniku reorganizacji placówek oświatowych na terenach gminnych, nazwę Dom Ludowy im. Wincentego Witosa zmieniono na Gminny Ośrodek Kultury w Wierzchosławicach. Dyrektorem placówki została Agnieszka Dybiec, po niej Leszek Liszka, Zbigniew Buski i Roman Głowacki. Z inicjatywy tego ostatniego w 1986 roku rozpoczęto generalny remont Gminnego Ośrodku Kultury. Remont trwał z przerwami aż …
Opublikowano: 21 maja 2020
Aby zaistnieć w mentalności mieszkańców Wierzchosławic, budynek Domu Ludowego musiał „przekonywać” o swoich walorach. W tym celu niemal od samego początku umiejscowiono w Domu Ludowym prężnie działający od kilku lat Teatr Ludowy, którym kierował wraz z żoną miejscowy nauczyciel Adolf Kaliciński. Teatr Ludowy w Wierzchosławicach był czymś niezwykłym z racji tego, iż posiadał niemalże krajową …
Opublikowano: 14 maja 2020
Początki Domu Ludowego w Wierzchosławicach związane są ściśle z osobą najbardziej znanego mieszkańca Wierzchosławic, trzykrotnego premiera II Rzeczpospolitej, męża stanu i chłopskiego przywódcy – Wincentego Witosa. Pierwsza wzmianka na temat budowy tego wspaniałego dzieła architektury modernistycznej wskazuje, że prace rozpoczęto właśnie z inicjatywy Witosa 24 kwietnia 1921 roku. Zalążki Domu Ludowego powiązane były z odnowieniem …
